Mówiąc o ekonomii społecznej należy zacząć od etymologii słów. Już samo zestawienie dwóch pojęć: „ekonomia” i „społeczny” wydaje się wewnętrznie sprzeczne. Słowo ekonomia oznacza naukę o gospodarowaniu, czyli takim wykorzystaniu posiadanych czynników wytwórczych, które zapewni osiągnięcie największych korzyści w postaci zysku-dochodu. Słowo „społeczny” kojarzy się ze wspólnymi działaniami na rzecz ludzi i społeczeństwa, często dobrowolnymi. Dodając do ekonomii przymiotnik społeczna powstaje szeroko rozumiane pojęcie, które łączy jedna wspólna idea: prymat działania na rzecz ludzi nad maksymalizacją zysków. Można powiedzieć, że ekonomia społeczna to działalność, której zyskiem-dochodem są konkretne pozytywne zmiany w ludziach. Dla jednostek ekonomii społecznej najważniejsze znaczenie ma misja społeczna, jednak cel gospodarczy jest również bardzo ważny, gdyż nie można działać na rzecz ludzi bez konkretnych środków finansowych. Cel gospodarczy nie może stać się jednak celem nadrzędnym.
Ekonomia społeczna winna działać w takich obszarach, w których państwo jak i podmioty gospodarki narodowej, nie wywiązują się w sposób skuteczny. Jak wiemy zaspokojenie podstawowych potrzeb wszystkich ludzi wymaga olbrzymich nakładów finansowych, jak i działań.
W Unii Europejskiej już na początku lat 80. problem ekonomii społecznej stał się przedmiotem obrad i rezolucji Parlamentu Europejskiego (1983, 1987 i 1988), a od 1989 r. istnieje osobny Wydział w ramach Głównej Dyrekcji 23, Komisji EU odpowiedzialny za sprawy „ekonomii społecznej” (Economie Sociale).
Pojęcie ekonomii społecznej (Economie Sociale) w rozumieniu Komisji dotyczy pięciu zasadniczych typów organizacji: spółdzielni, towarzystw opartych na zasadzie wzajemności, stowarzyszenień, fundacji i przedsiębiorstw społecznych. Charakteryzuje je to, że:
1) ich głównym celem nie jest uzyskanie zysków z zainwestowanego kapitału. Z natury rzeczy są one tworzone przez i dla tych, którym mają służyć,
2) aby zaspokajać w pierwszym rzędzie ich potrzeby, jak również zaspokajać ogólne potrzeby (common needs);
3) są zarządzane zgodnie z zasadą „ jeden członek jeden głos”;
4) są elastyczne i innowacyjne – powstały, aby sprostać ekonomicznym i społecznym zmianom;
5) opierają się zasadniczo na dobrowolnym uczestnictwie, członkostwie i zobowiązaniu.
Komisja Europejska dostrzegła znaczenie ekonomii społecznej, szczególnie podkreślając upowszechnienie stosowania technik zarządzania uczestniczącego oraz tworzenia partnerstwa na rzecz rozwoju społecznego. W 1994 roku w Białej Księdze uznano rozwój ekonomii społecznej za jeden z priorytetowych kierunków integracji społecznej.
Osoby chcące więcej dowiedzieć się o unijnych priorytetach z zakresu ekonomii społecznej powinny sięgnąć po Białą Księgę nt. spółdzielczości „Spółdzielczość w Europie Przedsiębiorstw” (2001), Zieloną Księgę o odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, czy po Europejską Kartę Małych Przedsiębiorstw. Dokumenty dostępne są m.in. na stronie Polskiego Forum Strategii Lizbońskiej www.pfsl.l
Decyzja Rady Unii Europejskiej w sprawie wytycznych dla państw członkowskich UE
w dziedzinie zatrudnienia na rok 2001 stwierdza, że: "państwa członkowskie będą (…) promować środki w celu zachęcenia rozwoju konkurencyjności i zdolności tworzenia nowych miejsc pracy w ramach ekonomii społecznej".
Komisja Europejska orzekła, że ekonomia społeczna jest istotnym czynnikiem realizowania polityk unijnych, takich jak:
a) zatrudnienie i polityka społeczna,
b) rozszerzenie, rozwój regionalny, zaopatrzenie publiczne,
c) własność pracownicza i organizacja pracy,
d) promocja rozwoju.
Ekonomia społeczna pozostaje również zgodna z założeniami Strategii Lizbońskiej,
w obszarach:
a) spójność społeczna,
b) pełne zatrudnienie,
c) walka przeciwko biedzie i wykluczeniu społecznemu,
d) demokracja uczestnicząca, zrównoważony rozwój.
Ekonomia społeczna w Polsce
Od momentu wejścia Polski do UE i związanej z tym możliwości pozyskania znacznych środków na wspieranie tego typu przedsięwzięć obserwujemy zdecydowany rozwój ekonomii społecznej. Przekłada się on również na tworzenie regulacji ustawowych np. dot. spółdzielni socjalnych. Bo to właśnie spółdzielnie socjalne, zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) i centra integracji społecznej (CIS) są podmiotami tzw. nowej ekonomi społecznej, powoływane do życia nie tylko przez organizacje pozarządowe, ale również przez administrację, która dostrzega w nich sposób na skuteczniejsze rozwiązywanie problemów społecznych.
Definicja Europejskiej Stałej Konferencji Spółdzielni, Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych, Stowarzyszeń i Fundacji określa, że do organizacji gospodarki społecznej zalicza się podmioty społeczne i gospodarcze aktywne we wszystkich sektorach, wyróżniające się celami i szczególną formą przedsiębiorczości. Gospodarka społeczna obejmuje organizacje takie, jak: spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia
i fundacje. Ich aktywność jest szczególnie wyraźna w takich obszarach, jak: zabezpieczenie społeczne, wyżywienie, produkcja rolna, bankowość, ubezpieczenia, sprawy konsumenckie, zrzeszanie się, organizowanie zaplecza handlowego, rzemiosło, mieszkalnictwo, usługi w miejscu zamieszkania, edukacja, szkolenia, oraz w dziedzinie kultury sportu i aktywności w czasie wolnym.
Pojęcie ekonomii społecznej jest zatem bardzo szerokie i dotyka wielu sfer życia społecznego. Jednak, chcąc znaleźć wspólny mianownik, można powiedzieć, że jej kluczową zasadą jest prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych) nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, że dla jednostek ekonomii społecznej istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna. Ekonomią społeczną możemy zatem określić działalność podmiotów, które łączą cele gospodarcze oraz społeczne, przy czym te drugie mają znaczenie nadrzędne. Pamiętać jednak należy, że realizacja celów społecznych nie jest możliwa bez osiągania celów ekonomicznych i nie może ich całkowicie zdominować.
Podmioty ekonomii społecznej
Podmioty ekonomii społecznej, zaspokajając potrzeby swoich członków lub podopiecznych, często wykonują zadania, z których ani państwo, ani inne podmioty gospodarcze nie wywiązują się w sposób wystarczająco skuteczny. Możemy zatem stwierdzić, że ekonomia społeczna uzupełnia lukę w gospodarce, w której tradycyjne przedsiębiorstwa nie funkcjonują ze względu na brak wystarczającej opłacalności, a typowe organizacje społeczne i administracja nie potrafią działać efektywnie.
W piśmiennictwie przedmiotu (C. Borzaga, J. Defourny, P. Lloyd, E. Leś) mianem podmiotów gospodarki społecznej (social economy) lub organizacji trzeciego sektora (third system organizations) określa się te instytucje i organizacje, które tworzą nowe usługi dla osób indywidualnych, samorządów, organizacji obywatelskich i przedsiębiorców oraz nowe miejsca pracy w ramach przedsięwzięć łączących w sobie ekonomiczne i społeczne aspekty aktywności obywatelskiej.
Podmioty ekonomii społecznej są zatem podmiotami gospodarczymi i społecznymi działającymi we wszystkich sektorach. Mogą one przybierać różne formy, wśród których wymienić należy: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze poręczeniowe, przedsiębiorstwa społeczne i socjalne, stowarzyszenia, fundacje. Przedsiębiorstwa te są szczególnie aktywne w takich obszarach jak: opieka społeczna, usługi socjalne, zdrowie, banki, ubezpieczenia, produkcja rolnicza, sprawy konsumenckie, praca stowarzyszona, rzemiosło, sektor mieszkaniowy, dostawy, usługi dla mieszkańców, szkolenie i edukacja, kultura, sport i rozrywka.
Mimo wielości form prawnych istnieje pewien zespół cech wspólny wszystkim tym podmiotom ekonomii społecznej:
a) pierwszeństwo celów indywidualnych i społecznych ponad zyskiem,
b) otwarte i dobrowolne członkostwo,
c) demokratyczna kontrola członków,
d) połączenie potrzeb członków/użytkowników i/lub potrzeb ogólnych,
e) obrona i realizacja wartości solidarności i odpowiedzialności,
f) autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz publicznych,
g) przeznaczanie wypracowanego zysku do realizacji celów stabilnego rozwoju, realizacji usług dla członków lub usług ogólnych.
Obecnie do najistotniejszych podmiotów ekonomii społecznej zaliczamy:
a) organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy - w Polsce wg GUS na koniec 2005r. było zarejestrowanych ponad 18 tys. spółdzielni, jednak zdaniem Krajowej Rady Spółdzielczej aktywnie działa ich ok. 12 tys. z czego najbardziej liczne to spółdzielnie mieszkaniowe, spółdzielnie pracy, spółdzielnie rolnicze oraz spółdzielnie uczniowskie, działające w różnych typach szkół, na skalę niespotykaną w innych krajach Unii Europejskiej,
b) banki spółdzielcze - to ponad trzy tysiące placówek. Sektor ten przynosi blisko
7% zysków wypracowywanych przez cały sektor bankowy i reprezentuje ponad
5% wartości aktywów tego sektora. Na 2 mln gospodarstw rolnych aż 1,3 mln ma swój rachunek w bankach spółdzielczych.
c) Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe (SKOK) zrzeszające ponad milion członków. Sieć placówek SKOK jest największą wśród instytucji oferujących ludności usługi finansowe (1 300 oddziałów w całej Polsce).
d) Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) - w tej chwili jest w Polsce 8 TUW, co stanowi około 0,5% rynku ubezpieczeń; dla porównania - przed wojną było to 65%.
e) organizacje pozarządowe – czyli niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia.
Wg danych rejestru REGON z maja 2007 r. w Polsce istnieje ponad 78 tys. organizacji pozarządowych, w tym ok. 70 tys. stowarzyszeń i ok. 8,5 tys. fundacji. Wśród szerokiego zakresu pól działania pierwsze miejsca zajmują: sport/ turystyka (ok. 40% organizacji), kultura i sztuka (12,8%), edukacja i wychowanie (10,3) usługi socjalne i pomoc społeczna (9,9%) oraz ochrona zdrowia (8%). W organizacjach pozarządowych zatrudnionych jest ok. 120 tys. osób na podstawie umów o pracę oraz ok. 200 tys. osób rocznie na podstawie umów cywilno-prawnych (zlecenie, dzieło).
W tym miejscu należy także wymienić i krótko omówić podmioty tzw. „nowej” ekonomii społecznej tzn. spółdzielnie socjalne, zakłady aktywności zawodowej oraz centra integracji społecznej.
Spółdzielnie socjalne – zostały wprowadzone ustawą z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Są formą prawną umożliwiającą jej członkom (zasadniczo osobom wykluczonym społecznie i dotkniętym przez los – bezrobotnym, niepełnosprawnym, uzależnionym itp.) powrót do uregulowanego życia społecznego i na rynek pracy. Spółdzielnia socjalna, jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Spółdzielnie socjalne działają w bardzo różnych sektorach np. szkoleniowym, budowlanym, gastronomicznym, ochronie środowiska, turystyce. Jednak skazane są na duże ryzyko z uwagi zarówno na skład członkowski, jak i brak systemowych mechanizmów wspomagających funkcjonowanie, w tym podwyższanie jakości usług, działania adaptacyjne, dostęp do środków na inwestycje. Najczęściej – a i to nie zawsze – mają jedynie pieniądze na rozpoczęcie działalności pochodzące z Funduszu Pracy, środków PFRON, MIPS (rozdysponowywane przez Ośrodki Wsparcia Spółdzielczości Socjalnej) lub unijnych. Obecnie w Krajowym Rejestrze Sądowym widnieje ponad
140 spółdzielni socjalnych.
Centra Integracji Społecznej (CIS), Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) - Podmioty te mogą być tworzone przez sektor publiczny i instytucje niepubliczne. W sensie ścisłym w tym pierwszym przypadku (a zatem kiedy jest to instytucja prowadzona przez administrację) trudno jednak mówić o przynależności do sektora ekonomii społecznej.
Przepisy powołujące do życia Zakłady Aktywności Zawodowej uchwalone zostały w 1997 roku. ZAZ to instytucja działająca w sferze zatrudnienia wspieranego i pomocy osobom niepełnosprawnym na rynku pracy. Biorąc pod uwagę czas jaki minął od uchwalenia ustawy, takich zakładów powstało dotąd stosunkowo niewiele. ZAZ-om brakuje środków na inwestycje, ich działania często ogranicza biurokracja i wynikający z niej brak elastyczności działań (koniecznej przy pracy z różnymi rodzajami niepełnosprawności dotykającymi ich podopiecznych). Wg danych PFRON w Polsce funkcjonuje 47 ZAZ, z czego najwięcej w Wielkopolsce – 8 oraz na Śląsku – 7. Żaden ZAZ nie powstał w województwie lubuskim.
Inną formą prawną są Centra Integracji Społecznej. Powołane zostały do życia przepisami ustawy o zatrudnieniu socjalnym w 2003 roku. Zgodnie z założeniami mają one przygotowywać osoby zagrożone wykluczeniem do wejścia na otwarty rynek pracy przez zatrudnienie lub założenie spółdzielni socjalnej. Same w sobie CIS nie miały być przedsiębiorstwami, choć nie oznacza to, że nie mogą prowadzić działalności gospodarczej (obecnie robi to ok. 36%). W założeniu te formy działalności mogą być powoływane zarówno przez instytucje publiczne, jak i prywatne, jednak najczęściej ich założycielami są władze lokalne lub instytucje administracji publicznej działające w sferze pomocy społecznej.
W województwie śląskim funkcjonują 4 centra integracji społecznej – w Mikołowie, Łazach, Częstochowie oraz Jaworznie.
Funkcje ekonomii społecznej wg prof. dr. hab. Piotra Sałustowicza
Można wyróżnić co najmniej cztery funkcje:
1) Ekonomia społeczna jako jobmachine – jest to spojrzenie z perspektywy polityki zatrudnienia i rynku pracy – od ekonomii społecznej oczekuje się nowych miejsc pracy, szczególnie adresowanych do ludzi zmarginalizownych lub którym grozi społeczna marginalizacja, oczekuje się również usług w zakresie zawodowego szkolenia i umożliwienia transferu na tzw. pierwszy rynek pracy;
2) Ekonomia społeczna jako kompensacja „zawodności rynku i państwa socjalnego” – jest to spojrzenie głównie z perspektywy polityki społecznej, która jest odpowiedzialna za dostarczanie usług socjalnych dla jednostek i zbiorowości, czy wspólnot lokalnych, zwłaszcza tam, gdzie sektor prywatny, czy publiczny nie są w stanie zaspokoić rosnących potrzeb społecznych;
3) Ekonomia społeczna jako „producent” kapitału społecznego – jest to przede wszystkim perspektywa polityki integracji społecznej/spójności, ale również dla etnicznego czy emancypacyjnego spojrzenia na ekonomię społeczną – zadaniem ekonomii społecznej jest „pomnażanie” kapitału społecznego;
4) Ekonomia społeczna jako „szkoła demokratyzacji” – z perspektywy procesu demokratyzacji oczekuje się od ekonomii społecznej wciągania jednostek i grup społecznych w proces politycznych decyzji.
Znaczenie ekonomii społecznej dla rozwoju
Cechy świadczące o znaczeniu społecznym, gospodarczym i politycznym ekonomii społecznej można scharakteryzować poprzez następujące elementy:
-
oparta jest na wartościach solidarności i osobistego zaangażowania w proces aktywnego obywatelstwa,
-
generuje miejsca pracy o wysokiej jakości i ulepsza poziom życia, oferuje ramy dla nowych form przedsiębiorczości i pracy,
-
odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju lokalnym i spójności społecznej,
-
polega na odpowiedzialności społecznej,
-
jest czynnikiem demokracji,
-
bierze udział w tworzeniu stabilności i pluralizmu ekonomii rynkowej,
-
odpowiada wartościom i strategicznym celom Unii Europejskiej: spójność społeczna, pełne zatrudnienie i walka przeciwko biedzie i wykluczeniom społecznym, demokracja uczestnicząca, lepsze rządy i stały rozwój.
Wytyczne Komisji Europejskiej odnośnie rozwoju gospodarki społecznej zakładają, iż:
-
ma przyczynić się do większej efektywności i konkurencji,
-
jest dużym, potencjalnym źródłem nowych miejsc pracy, nowych form przedsiębiorczości i zatrudnienia,
-
zaktywizuje obywateli przez uczestnictwo w organizacjach typu ,,członkowskiego”,
-
sprzyja woluntarystycznemu zaangażowaniu obywateli,
-
zwiększa solidarność i poczucie wspólnoty,
-
przyczynia się do integracji gospodarek (szczególnie w kontekście UE).
Opracowano na podstawie n/w publikacji i informacji na stronach www:
Literatura:
1) W. Kwaśnicki, Ekonomia (gospodarka) społeczna, Instytut Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2005
2) P. Sałustowicz „Pojęcie, koncepcja i funkcje ekonomii społecznej”, CD: Ekonomia społeczna teksty nr 2/2007, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2007
3) Ekonomia społeczna 2002. Dokument przygotowawczy. Pierwsza Europejska Konferencja na temat Ekonomii Społecznej w Europie Środkowo-Wschodniej, Praga 2002
4) J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, Wersja robocza, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007
5) J. Hausner, Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce – teoria i praktyka, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008
6) Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości społecznej – wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008
7) E. Leś (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008
8) E. Leś, M. Ołdak (red) „Podstawy kształcenia w zakresie przedsiębiorczości społecznej – pakiet edukacyjny”, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008r.
Polecane strony:
www.ekonomiaspoleczna.pl – portal ekonomii społecznej
www.ekonomiaspoleczna.msap.pl – portal Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie z informacjami nt. ekonomii społecznej
www.ngo.pl –portal organizacji pozarządowych
www.pozytek.gov.pl – strona Departamentu Pożytku Publicznego MPiPS
www.offradio.pl - radio off prowadzone przez byłych więźniów, zajmujące się m.in. promocją trzeciego sektora i ekonomii społecznej
www.3sektor.tv – telewizja organizacji pozarządowych, m.in. promocja ekonomi społecznej, Wirtualnego Inkubatora Gospodarki Społecznej na Śląsku, Inkubatorów Organizacji Pozarządowych oraz spółdzielni socjalnych
www.pracujw.org – portal promujący pracę w organizacjach pozarządowych oraz innych podmiotach ekonomii społecznej, liczne filmy dot. działalności podmiotów ekonomii społecznej w Polsce oraz innych krajach UE.